Uczyli mnie kiedyś, że mity stanowią jakiś kamień węgielny, fundament naszej kultury. Że postacie, postawy, zdarzenia w nich opisane są archetypami, które nas samych kształtują podświadomie. Tak głęboko są w nas posadowione, że często postrzegamy świat przez pryzmat mitów zupełnie sobie z tego sprawy nie zdając.

Nie wiem czy duńska reżyserka Suzanne Bier miała tego świadomość kręcąc swój film „Bracia”, ale jest on niezwykle twórczą transkrypcją mitu o Odyseuszu. Mężczyzna – wojownik i podróżnik doświadczający niezwykłych przeżyć, kobieta – wierna i cierpliwa żona, trwająca w samotności na przekór zalotnikom. Całość wypada bardzo spójnie, świeżo i przekonująco. Nowość polega na tym, że najważniejsze okazuje się to, kim stał się Odyseusz po powrocie z wędrówki, co przeżył, co go zmieniło i w jaki sposób.

Współczesny Odyseusz mieszka w Kopenhadze, nazywa się Michael i jest oficerem, majorem duńskiej armii. Gra go Ulrich Thomsen, znany między innymi z głównych ról w „Festen” czy „Jabłka Adama”. Ma oczywiście piękną i kochającą żonę, a jakże. Penelopa nazywa się Sarah. Wychowują wspólnie dwie prześliczne córeczki. Jednym słowem idylla dostatniej, europejskiej rodziny, gdzie każdy jest szczęśliwy z zajmowanego przez siebie miejsca.

No, może niezupełnie. Michael ma młodszego brata, Jannika, który jest prawdziwą czarną owcą. W tej roli Nikolaj Lie Kaas, występujący także w „Rekonstrukcji” i „Jabłkach Adama”. Właśnie wychodzi z więzienia po odbyciu kary za napad i pobicie kasjerki. Starszy i stateczny brat prosi: Idź do niej i przeproś. Mam jej adres. Straciła przez ciebie dwa lata swojego życia. Po co to robi? Dlatego, że jest głęboko przekonany o potrzebie zadośćuczynienia za zawinione zachowanie, dlatego, że tak go wychowano. A naturalność i łatwość z jaką to mówi pokazuje też, że nigdy sam nie był w takiej sytuacji, nie odczuł tego na własnej skórze.

Michael właśnie staje się Odysem. Wyrusza z kontyngentem sił NATO do Afganistanu. Zdecydowanie, spokój i naturalność, z jaką tuż przed wyjazdem zwraca się do swoich żołnierzy ( nie spotka was nic, do czego nie byliście szkoleni ) świadczy o tym, że zupełnie nie zdaje sobie sprawy co go tam czeka. Nigdy nie był w takiej sytuacji…

Penelopa jest silna miłością do swojego męża. Oczywiście, gdzieś z tyłu głowy czai się niepokój, taki cień właściwie, który nie pozwala jednak zabronić mu wyjazdu. Zostaje sama, z córkami pod opieką teściów i, dość niespodziewanie, Jannika.

Wierzący w słuszność swojej misji Odyseusz, już po kilku dniach pobytu w Afganistanie, zostanie zestrzelony podczas lotu śmigłowcem. Kłęby dymu, eksplozja. W Kopenhadze wizyta dwóch milczących oficerów w domu Penelopy, rozpacz, łzy…
Od tej chwili akcja zacznie biec dwutorowo. Odyseusz nie zginął w katastrofie. Nieprzytomnego pojmali talibowie (nie zdradzam żadnego suspensu, proszę się nie niepokoić) i zamknęli w swoim górskim obozowisku. Odyseusz przekroczy tu wszelkie granice, jakie ukształtował w nim jego świat, jego europejska kultura. Spotkają go rzeczy stokroć gorsze od Polifema, od zwodniczego śpiewu syren czy od Scylli i Charybdy. W naszym świecie okrucieństwo już dawno przestało przybierać fantazyjne maski. Jest proste i siermiężne. Będziemy jako widzowie w tym uczestniczyć i poczujemy się jak uderzeni obuchem w głowę…

W Kopenhadze Jannik przyjmuje rolę zalotnika. Ale robi to bezwiednie, najpierw jest szczerze wstrząśnięty wiadomością o śmierci brata i jakby dorasta w przyspieszonym tempie. Zaczyna opiekować się bratową i jej córeczkami dotrzymując im zrazu towarzystwa a później pomagając w prowadzeniu domu. To piękne sceny, pełne dyskretnego ciepła i autentycznej troski, jesteśmy pewni, że Jannik ma zupełnie czyste intencje. Jednak z biegiem czasu zarówno mężczyzna jak i kobieta zaczynają odczuwać potrzebę wzajemnej bliskości. Penelopa jest rozdarta. Z jednej strony odczuwa brak mężczyzny u swego boku, z drugiej coś jej mówi, że Odyseusz żyj, że kiedyś wróci. Wszystkie te rozterki doskonale oddaje stonowana gra Connie Nielsen, bardzo urodziwej Dunki, która już zdążyła zrobić karierę za oceanem grając m.in. w „Gladiatorze”.

I nagle kolejny wstrząs. Odyseusz-Michael zostaje odbity z rąk talibów. Po kwarantannie w szpitalu polowym wraca do kraju. Radość całej rodziny i jego zagadkowy spokój, jakby odrętwienie. W tym miejscu mityczna opowieść zbliżała się zawsze do nieuchronnego końca. Duńska reżyserka pokusiła się o rozwinięcie historii i poprowadzenie jej krok dalej.

Odyseusz, kiedyś zrównoważony, spokojny, odpowiedzialny, teraz wybucha niekontrolowaną agresją. Ofiarą jego wściekłości i podejrzeń jest nie tylko zalotnik-Jannik, ale też Penelopa-Sarah. Agresja nie ma wytłumaczenia, Michael nie chce nikomu opowiadać o swoich przeżyciach. Jednocześnie to co w sobie nosi okazuje się być ciężarem ponad siły. Jest w pułapce, obsesyjnie powraca jak mantra jedno zdanie: Wiem tylko, że cię kocham, nic więcej… Rzeczywiście, miłość do żony była tym, co pozwoliło mu przetrwać i wrócić. Teraz zadaje sobie pytanie, czy było warto.

Film Suzanne Bier stawia bardzo mocno dwa pytania. Pierwsze brzmi: Czy w dobie permanentnego starcia cywilizacji, my ludzie Zachodu, jesteśmy przygotowani na zetknięcie się z zupełnie innym od naszego systemem wartości? Innymi słowy, czy mamy świadomość fundamentalnych różnic pomiędzy cywilizacjami np. w postrzeganiu życia ludzkiego, jego wartości, jego trwałości? Odpowiedź, jaką daje film, jest negatywna. Ale nie może być inna, gdyż tylko osobiste doświadczenie może dać taką wiedzę. Tony mądrych rozpraw, setki dzieł literackich, to wszystko czym dysponuje europejska kultura jest bezradne wobec zdecydowanego zakwestionowania fundamentalnych podstaw naszego humanistycznego dziedzictwa. Pokolenie pamiętające podobne barbarzyństwa sprzed 60 lat odeszło lub właśnie odchodzi. Szczepionka nie działa i wydaje się, że jesteśmy zupełnie bezradni…

Drugie pytanie, jakie stawia Bier swoim filmem, dotyczy relacji osobistych. Co może uratować związek dwojga ludzi, z których jeden przeszedł traumę niewyobrażalną dla drugiego? Innymi słowy, jak wyrazić swoje głębokie uczucie, które przecież ciągle jest, w sytuacji całkowicie granicznej?

Penelopa mówi swojemu Odyseuszowi: Jeżeli nie opowiesz mi tego, co przeżyłeś, nigdy już nas nie zobaczysz. W tym zdanie jest wiele miłości, bo miłość współweseli się z prawdą. Penelopa-Sarah tym samym mówi: Oto jestem, czekam gotowa przyjąć twoje wyznanie, które jest dla mnie najważniejsze na świecie. Proszę, wróć do mnie, abyśmy mogli dalej być razem.
Odyseusz zaczyna opowieść, wraca ponownie w ciemność swojej historii, by naprawdę powrócić do Penelopy. Daje jej możliwość współ-czucia a sam podejmuje próbę dalszego, udanego życia.

Może nawet skomplikowane relacje rodzinne i małżeńskie są w tym filmie ważniejsze od kwestii ogólnoludzkich. Takie wrażenie potęguje także sposób filmowania bohaterów: bardzo częste zbliżenia twarzy, długie ujęcia, które każą widzowi skupić się na oczach i ustach, zazwyczaj kręcone przy naturalnym oświetleniu. Reżyserka jest przecież „wyznawczynią” Dogmy i konsekwentnie realizuje jej postulaty.

Mit Odyseusza okazuje się zaskakująco aktualny. Szczególnie jeżeli postaramy się dostrzec skomplikowane relacje dwojga ludzi naznaczone dramatycznymi przeżyciami. „Bracia” Suzanne Bier z sukcesem to wykorzystują.