W polskiej tradycji aż do 1989 roku wyższe uczelnie były państwowe, nie licząc Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Wyższych Seminariów Duchownych i Papieskich Fakultetów Teologicznych znajdujących się pod patronatem kościoła katolickiego. Od tego czasu powstają liczne wyższe szkoły prywatne o profilu humanistycznym i ekonomicznym oraz bankowym, finansowym i zarządzania. Jako, że dyplomy wszystkich wyższych uczelni mają tę samą rangę formalną, której wyrazem jest posiadanie wyższego wykształcenia, dlatego warto rozważyć potrzebę istnienia i rozwoju prywatnych wyższych uczelni. Często zarzuca się im tylko komercyjny charakter, niski poziom nauczania, brak własnej kadry naukowej, zaplecza badawczego, laboratoriów i bibliotek. Z drugiej strony uczelnie te oblegane są przez młodzież, która pragnie uzyskać dyplom ukończenia wyższej uczelni, a nie ma ona szans na dostanie się na stacjonarne studia na uniwersytetach państwowych. Tradycyjne uczelnie wysuwając zarzuty pod adresem swoich konkurentów na rynku szkolnictwa wyższego, same jednocześnie podejmują ten sam tryb kształcenia na wszelkich studiach zaocznych, które na ogół stanowią podstawę finansową uczelni.

Uniwersytet w PRL
Zdobycie wyższego wykształcenia w tych czasach wymagało nie tylko zdolności i zamiłowania do określonego kierunku studiów, ale też wielu wyrzeczeń oraz nakładów, koncentracji i mobilizacji. Na studia dzienne trzeba było zdać egzamin wstępny i uzyskać maksymalną ilość punktów. Na najbardziej oblegane kierunki liczba kandydatów na jedno miejsce sięgała dziesięciu. Niezależnie od tego jak jest sprawiedliwa metoda kwalifikacyjna wyboru przyszłego studenta, pozostaje zawsze jeszcze dziewięć osób, które chciałyby studiować, lecz nie mogą tego uczynić z powodu tzw. braku miejsc. Dawniej w czasach PRL była to jednocześnie forma regulacji dopływu do gospodarki, administracji i kultury ludzi z wyższym wykształceniem. Nie mogło być ich więcej niż była tego potrzeba, bo środowisko to było zawsze niespokojne, opozycyjne i wymagało wzmożonej kontroli. Aby zapewnić z jednej strony sprawne funkcjonowanie państwa dopływ nowych wykształconych kadr był niezbędny. Jednocześnie jednak musiał on być ściśle kontrolowany, aby nie zagrażał podstawom egzystencji tegoż państwa. Siłą rzeczy cała najlepsza kadra uczonych, profesorów i wykładowców musiała pracować na tych uczelniach, bo innych miejsc pracy naukowej nie było. Oczywiście można tu wymienić jeszcze różnego rodzaju instytuty naukowo – badawcze, które zawsze jednak miały ścisłe powiązania z uczelniami oraz nadzorującymi je organami administracji państwowej. Tak, czy inaczej jednak podstawowa kadra naukowa była w zasięgu stale tych samych decydentów ustalających kierunki badań, nakłady i awanse. Kto nie dostosował się w odpowiedni sposób do panujących wtedy zwyczajów nie miał szans na karierę naukową. Były od tego mniej lub bardziej liczne wyjątki, które nie decydowały jednak o ogólnym obrazie kształcenia kadry naukowej w czasach tzw. realnego socjalizmu.

Pierwsza praca
W czasach realnego socjalizmu oraz planowania rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju, stosownie do ustalonych wytycznych określano potrzeby kadrowe na poszczególne kierunki, specjalności i zawody z wyższym wykształceniem. Odpowiednio do jego założeń określano przyjęcia na studia wyższe mając na względzie zatrudnienie wyznaczonej liczby absolwentów. Tak jednak się składało, że albo planowanie było błędne, albo wręcz potrzeby określano najłatwiejszą metodą „z sufitu”, w każdym bądź razie absolwentów, szczególnie na kierunkach humanistycznych było zawsze znacznie więcej niż mogła je zatrudnić „planowa gospodarka”. W takich wypadkach plany korygowano, weryfikowano, aktualizowano itd. aż do zatrudnienia wszystkich potrzebujących. Generalnie w ten sam sposób postępowano z wszystkimi absolwentami. Kiedy brakowało inżynierów budownictwa, czy też mechaników, zwiększano nabory na te kierunki studiów. W międzyczasie z reguły następowało spowolnienie gospodarcze, dziś nazywane kryzysem i świeżo upieczeni inżynierowie też łatwo nie znajdowali pracy. Wtedy jak zwykle stosowano opisany wyżej mechanizm dostosowania planu do realiów i gdzie się dało zatrudniano nowych specjalistów, często niezgodnie z wyuczonym zawodem. Tak marnowano siły, potencjał naukowy i zawodowy tych, którym udało się dostać na studia i je ukończyć, a także tych, którym odebrano wszelką nadzieję na uzyskanie wyższego wykształcenia.

Potrzeba kształcenia
Od zakończenia II wojny światowej trwa dyskusja na temat roli wyższego wykształcenia w polskiej kulturze i gospodarce. Z jednej strony wskazywano na zagwarantowanie każdemu, kto tego zapragnie, możliwości ukończenia studiów wyższych. Prawo to było jednakże obwarowane koniecznością zdania egzaminu wstępnego i utrzymania wysokiego poziomu nauczania, czemu z przyczyn naturalnych jednak nie wszyscy mogli podołać. Wysoki poziom nauczania miały zapewnić wspomniane już limity przyjęć i konkursowe egzaminy. Każdego roku w okresie największych napięć egzaminacyjnych na początku lipca prasa rozpisywała się o „cudach” egzaminacyjnych unikając jednak konkretów. W rezultacie tylko wąska elita uprzywilejowanych i najzdolniejszych maturzystów mogła podjąć wyższe studia. Pomijam w tych rozważaniach dodatkowe wymagania np. „pochodzenie robotnicze”, które były rygorystycznie egzekwowane do 1956 roku. Skutek tych wszystkich zabiegów był taki, że Polska mimo tego, że studia były bezpłatne plasowała się stale w końcowej części europejskiej tabeli wskaźnika ludzi z wyższym wykształceniem przypadających na 1000 osób. Już w latach 70 – tych ubiegłego wieku odnotowano ogromny postęp techniczny i naukowy w Japonii. Przy okazji zauważono, że wskaźnik młodzieży kończącej szkołę średnią w tym państwie zbliżony jest do 100%, z czego około 50% kontynuuje dalszą naukę na wyższych uczelniach.* Ukończenie wyższej uczelni stało się docelowym standardem wykształcenia w tym państwie. Ktoś, kto nie mógł z różnych powodów studiować przeżywał dramat, który w wielu przypadkach tak ambitnej młodzieży kończył się samobójstwem. Permanentna nauka od dzieciństwa aż do śmierci stała się tutaj tradycją i zwyczajem. Od tego czasu w Polsce zaczęto wspominać o potrzebie powszechnego posiadania wyższego wykształcenia. Na argumenty braku możliwości zatrudnienia absolwentów wyższych uczelni w gospodarce odpowiadano anegdotą z XIX wieku, kiedy wystarczyło, że elementarne wykształcenie miał tylko gminny pisarz, a pozytywistom żądającym powszechnej nauki czytania i pisania odpowiadano; po co ludzi uczyć pisać i czytać, kiedy w gminie jest tylko jeden etat wymagający takich kwalifikacji. Dziś wszyscy umieją czytać i pisać, mimo tego, że nadal w gminie jest tylko jeden etat pisarza. Na przykładzie Japonii potrzeba wyższego wykształcenia stała się w Polsce postulatem powszechnym wśród młodzieży uzyskującej świadectwo dojrzałości. Potrzebie tej w żaden sposób nie może sprostać system wyższych uczelni państwowych.

Finansowanie nauki
W 1997 roku francuski noblista fizyk George’s Chrapak tak powiedział o finansowaniu nauki polskiej: „Dowiedziałem się, ze Polacy przeznaczają 0,5 % swego dochodu narodowego na badania naukowe i pomyślałem sobie, że musicie być chyba niespełna rozumu (…) Wasze 0,5 % to dywersja przeciw Polsce i jej talentom. To zbrodnia.” Ta drastyczna wypowiedź, stwierdza tylko stan faktyczny z przed 12 lat, który po dzień dzisiejszy w niczym się nie zmienił. Trzeba jednakże zauważyć wzrost nakładów na naukę, jaki następuje w wyniku powołania i pracy wielu uczelni prywatnych. Jest oczywiste, ze uczelnie te wypełniają na razie tylko skromną część działalności objętej pojęciem „nauka”. Ta część na razie sprowadza się tylko do dydaktyki i kształcenia, nie mniej jest to jeden z najważniejszych elementów, kładących fundament pod przyszłe badania i prace ściśle naukowe. Wszak już dziś wiele prywatnych uczelni wykształciło własnych doktorów nauk przygotowujących już swoje rozprawy habilitacyjne. Ta kształcona aktualnie kształcona na prywatnych uczelniach kadra naukowa wkrótce zapewne idąc śladem tego rodzaju zachodnich uczelni, podejmie zapewne równorzędną konkurencję naukową z zachowującymi do tej pory monopol na badania naukowe – uczelniami i instytutami państwowymi. W tym zakresie uczelnie prywatne podjęły się też ogromnego wysiłku finansowego, który aktualnie można wstępnie na ok. 0,1% wydatków budżetowych na naukę. Jest pewne, że nakłady przeznaczone na naukę będą ze strony prywatnych inwestorów stale wzrastać. Wynika to przede wszystkim z woli i chęci sprostania poziomowi uczelni państwowych, a w wielu przypadkach osiągnięcia lepszych od nich wyników naukowych. We wszystkich ocenach, nakładach i osiągnięciach wyższych uczelni prywatnych trzeba też brać pod uwagę czynnik czasu. Otóż najlepsze uczelnie państwowe z reguły liczą sobie dziesiątki i setki lat swego istnienia i przez ten czas dorobiły się dominującej pozycji w polskiej nauce, natomiast istnienie uczelni prywatnych do dopiero w najlepszym przypadku okres ok. 20 lat. W związku z tym, należy oczekiwać, ze wraz z upływem czasu zakres ich działalności będzie się wyrównywał, a w przyszłości, tak jak wszystkie działania prywatne ma realne szanse na przejęcie dominacji zarówno w zakresie dydaktyki, jak i podstawowych badań naukowych oraz zastosowań nauki do celów praktycznych.

Największy sukces
Po 1989 konkurencja zapukała również do mających dotąd monopol uczelni państwowych. Pod względem warunków lokalowych, kadrowych i każdych innych jest to zaledwie początek tego procesu, gdyż dotychczasowi monopoliści zachowali wszelkie przywileje wraz z dotacjami państwowymi. Prywatne uczelnie nie mając dopływu stałych kapitałów postawiły na studia płatne i przede wszystkim na kadrę profesorską zatrudnioną dotąd na swoich macierzystych wyższych uczelniach państwowych. Prywatne uczelnie na początek postawiły na studia humanistyczne niewymagające drogiego zaplecza badawczego, laboratoryjnego, warsztatowego i terenowego. Tu wystarczała przede wszystkim biblioteka, książka, literatura i dobry wykładowca. Pod względem jakości nauczania, niektóre prywatne uczelnie szybko dorównały innym wyższym szkołom w Polsce. Poziom zasobów bibliotecznych można tutaj uznać za drugorzędny, gdyż biblioteki są na ogół powszechnie dostępne. W tym kontekście krytykę prywatnych uczelni wskazującą na niski poziom nauczania można uznać za całkowicie chybioną. To, do czego dojdą absolwenci tych uczelni jest jeszcze niewiadome, gdyż po pierwsze jest jeszcze zbyt krótki czas ich życia zawodowego. Na to wszystko przyjdzie jeszcze czas. Trzeba też zwrócić uwagę, że pamięciowy system nauki wkuwania reguł, formułek i prawa, który dominuje w uczelniach państwowych i świadczy o tzw. „poziomie nauczania” staje się powoli reliktem przeszłości, a nawet hamulcem nowoczesności. Powstanie wyższych szkół prywatnych w Polsce doprowadziło do rewolucji edukacyjnej. To był największy sukces wynikający z obalenia komunizmu. Szkolnictwo wyższe przestało być reglamentowane. Powołanie prywatnego uniwersytetu wydaje się w tej sytuacji tylko kwestią czasu.

Adam Maksymowicz