O czym pisać? – czyli efekt rozmyślań nakierowanych na znalezienie weny a poczynionych na obczyźnie

Pustynia twórcza i próżnia inwencji są od czasu do czasu bolączką każdego artysty. Kiedyś lekarstwem na nie mogło być otaczanie się podobnie myślącymi pisarzami czy poetami, tudzież przynależność do grupy literackiej albo chociaż prowadzenie stosownego trybu życia (oczywiście wraz z ponoszeniem jego konsekwencji, jak ukazał to Puccini w swojej operze „La Boheme”). A dzisiaj? Co ma zrobić twórca w dobie indywidualizacji i technizacji egzystencji, gdzie szukać Muzy i o jakie rady Ją prosić?

Można zaryzykować śmiałe stwierdzenie, że w XXI wieku nie istnieją de facto stowarzyszenia literackie w swojej formie pierwotnej. Zniknęły „Żagary”, nie ma już „Zwrotnicy”, „Skamandra” pokrył kurz – wszystkie te czasopisma zakończyły swoje życie, to samo stało się z ludźmi wokół nich skupionymi, ergo z kołami kulturalnymi o tych samych nazwach. Nie oznacza to jednak, że na polskim rynku prasowym i wydawniczym uważny czytelnik nie znajdzie magazynów poświęconych szeroko rozumianej Sztuce. Jest przecież „Twórczość”, w tej chwili już kultowa, istnieją „Akcent” i „Akant”, a także czasopisma uniwersyteckie, jak warszawski „Przegląd filozoficzno-literacki” czy krakowski, antropologiczny „Barbarzyńca”. Spuścić zasłonę milczenia należy na ich odbiór, popularność czy wreszcie sytuację finansową, w jakiej się znajdują, nie ta kwestia stanowić ma punkt rozważań. Czy można bowiem mówić, że publikują w nich stale ci sami twórcy, reprezentujący jednolity, homogeniczny i spójny program teoretycznoliteracki?

Świat jest paradoksalny – unifikacji towarzyszy postępujący rozpad utylitaryzmu – liczy się „ja” i „moje” doświadczenia, „my” i to, co „nasze” odchodzi na plan dalszy. Dotyczy to także pisarzy i poetów. Pracują oni na swój rachunek i swoją „markę”, dlatego też w wymienionych wyżej magazynach często przewijają się te same nazwiska, oscylujące wokół poszczególnych tytułów – dzieło Pana X jednego dnia znajdziemy w Piśmie „Z”, innego zaś w Piśmie „W”. I nie ma w tym nic dziwnego. O „programach literackich” czy „manifestach” też trudno już mówić. Możliwe jest zaliczanie poszczególnych artystów do „nurtów”, ale podziały nie są jasne i klarowne, zwłaszcza, że sami twórcy poddają się tematycznym fluktuacjom. Stwierdzenie, że Manuela Gretkowska reprezentuje prozę feministyczną, podczas gdy Olga Tokarczuk czerpie z idei postmodernizmu będzie raczej tezą stworzoną na potrzeby danej pracy interpretacyjnej, ułatwiającą umiejscowienie dzieł obu pisarek na tle tradycji kulturowej, ale nie mającą charakteru wiążącego, jako że twórczość tychże pań ma raczej charakter eklektyczny. Jak większość współczesnych. Czy oznacza to jednak, że dzisiejsze literatury, te belles lettres, utknęły w martwym punkcie? Że pozostaje im już tylko odgrzebywanie starych motywów, symboli i archetypów wobec własnego pasywizmu i niemożności stworzenia czegokolwiek nowego?

Pytanie na pozór retoryczne, o odcieniu katastroficznym wręcz. Być może jednak gdzieś w historii literatury czai się na nie odpowiedź. Poczucie wyczerpania tematów i urodzenia się „za późno”, nie „w tych czasach” miały praktycznie wszystkie pokolenia literatów na pewnym poziomie twórczego rozwoju. Stawały zawsze w obliczu dylematu epistemologicznego, który dla potrzeb tego szkicu może zostać sprowadzony do płytszego „oko czy serce?”, co wiązało się albo z kontynuowaniem dokonań epoki poprzedniej, albo ze sprzeciwem jej osiągnięciom (da się bowiem zauważyć pewną „sinusoidalność” dominanty tematycznej i stylistycznej poszczególnych epok), ergo przyjęciem albo światopoglądu racjonalistycznego, klasycznego, albo metafizycznego, nastawionego na zgłębianie duszy i podświadomości. Oczywiście nawet w obrębie jednej epoki zdarzały się wyjątki, twórcy wyłamujący się z ogólnego nastroju lub zwiastujący jego zmianę w tonie charakterystycznym dla epoki następnej. Egzemplifikacją niech będzie epigon romantyzmu w pozytywizmie – Adam Asnyk, choć i jego twórczość była zmienna w czasie. Co ciekawe, właśnie on, jako jedyny w tak wyraźnym stopniu, zasygnalizował tendencję poetów do przekreślania dorobku poprzedników (w wierszu „Do młodych”). Obydwa te nurty, światopoglądy wykształciły odmienne poetyki. Z punktu widzenia pisarza współczesnego ważne będą prądy scjentystyczne. Charakterystycznym rodzajem prozy dla sztandarowego przykładu epoki z nimi związanej – pozytywizmu – były: powieść realistyczna i naturalistyczna. „Powieść powinna być zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu”, jak to stwierdził Stendhal, autor między innymi dzieła „Czerwone i czarne”. Cytat to nazbyt często używany, dobrze jednakowoż obrazujący ideę zastosowania realistycznej perspektywy. Problem w tym jednak, co zauważają badacze literatury pozytywistycznej (np. Henryk Markiewicz), iż całkowity realizm jest nieosiągalny na polu twórczości pisarskiej. I jasnym jest, dlaczego. Przedstawienie pełnego i obiektywnego obrazu wydarzeń jest awykonalne ze względu na postać narratora, jakże przecież ważną w dziełach realistycznych. Narrator poprzez wybór wydarzeń, jakie opisuje, wpływa na ukształtowanie sposobu odbioru i przenikania świata przedstawionego przez czytelnika, a więc tym samym subiektywizuje jego obraz.

Panaceum na niedociągnięcia tej poetyki byłoby przytaczanie tylko i wyłącznie dialogów bohaterów z minimum niezbędnego komentarza, co jednak niebezpiecznie zbliżyłoby prozę do dramatu, który, jak każdy czytelnik wie, realistyczny być nie musi. Bo co to w ogóle znaczy „realistyczny? Zgodny z realiami świata, w jakim żyje twórca? Prawdopodobny? Jeśli nawet, to prawdopodobny tylko w wyobraźni pisarza, zgodny z jego przewidywaniami, doświadczeniami, które przecież wynikają z wychowania, środowiska, w jakim ów się obraca, prywatnym światopoglądem itd. Daleką supozycją z tego wnioskowania byłoby przypuszczenie, że dwa sztandarowe hasła pozytywizmu – determinizm i realizm (w odniesieniu do osoby twórcy i jego dzieł) wzajemnie się wykluczają. Ale nie o tym w tej rozprawie. Po co jednakowoż autorka zadała sobie trud zaplecenia takiej rozbudowanej dygresji?

Otóż, wydaje się, że XXI wiek jest epoką jak najbardziej naukową, scjentystyczną, dobą wielu odkryć naukowych, pośrednio więc czasem tryumfu racjonalizmu nad myśleniem metafizycznym, rzec by się chciało – romantycznym. Należałoby się spodziewać, iż współczesna proza obfitować będzie w bohaterów zaangażowanych w rozwój świata i myśli, tworzących nowe utopie itd., itp. A tymczasem jest zupełnie odwrotnie. Gros wydawanych dzisiaj dzieł jest silnie zmityzowanych, jeszcze niedawno niezwykle popularna była proza typu science-fiction (by wspomnieć chociażby Terry’ego Pratchetta), na księgarnianych półkach pojawiają się reedycje dzieł Tomasza Manna, Borgesa, Marqueza, Eco, twórców zaangażowanych w nurt postmodernistyczny czy ewokacyjny. Można ten fakt rozpatrywać jako próbę ucieczki współczesnych czytelników od świata, a więc w kategoriach sprzeciwu wobec nowoczesnego trybu życia, metafizycznego buntu, o którym w „Człowieku zbuntowanym” pisał Albert Camus. Bo, podczas gdy dawniej twórcy opisywali swoje czasy (jak chociażby robili to twórcy realizmu), dzisiaj wskrzeszają oni czasy dawne, uciekają w metarzeczywistości, w mit, w „dzieje minione”.
Ton przeszłości święci triumfy także wśród polskich twórców – „Madame” Antoniego Libery (przeżywająca powtórną młodość) czy „Romans licealny” Adama Zaremby to dwie niezwykle popularne ostatnio książki pisane niejako w praesens historicum, cofające odbiorcę w młodość bohaterów, porte parole pisarzy. Taki nastrój nowoczesnej prozy powodować może, że młodzi twórcy poczuć mogą, iż czasy, w których żyją, są artystycznie jałowe, nudne, nieciekawe. Owszem, powstały przecież powieści na wskroś współczesne (jak: „Kobieta i mężczyźni”, „Lubiewo”, „Nagrobek z lastryko”, „Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną”), ale jak długo można pisać o tematach z zakresu gender i queer, homoseksualizmu, socjologii blokowiska? Przecież te kwestie są wyczerpywalne, trudno dostępne dla przeciętnego czytelnika, który nierzadko w ucieczce przed tempem życia sięga po grafomańską, ale obiecującą mu lepszy świat i ciekawsze życie, prozę „pisarzyn” pokroju Katarzyny Grocholi. Wyrwa pomiędzy obydwoma rodzajami twórczości literackiej jest wielka, ale istniała od zawsze, więc autorka nie będzie tutaj tej kwestii roztrząsać. Wniosek jest jeden – w epoce „historycznej” zwanej szumnie „Współczesnością” ewokuje się przeszłość, w czasach scjentystycznych z racjonalizmem wygrywa poetyka romantyzmu i symbolizmu, w dobie płodnej literacko brak jakiegokolwiek określenia na całokształt jej dorobku literackiego (swoistą „łatkę” przypną jej pewnie przyszłe pokolenia, mniejsza o jej charakter, choć pewnie będzie to coś na kształt „Odnowy” lub po prostu „Postmodernizmu”).

O czym więc pisać?

Wydaje się, że mądry twórca powinien spróbować wypełnić lukę „naukową” i pisać w duchu technicyzacji i postępu. Może to być jednak równie mało inspirujące, jak i nudne, ponieważ prawdopodobnie żaden czytelnik nie chciałby czytać o czymś, co otacza go na co dzień (chyba, żeby „dorobić” do tej poetyki program, ideologię i misję). Czy dzisiejszy świat, opisany w sposób realistyczny, może być ciekawy literacko bez jakiejkolwiek najdrobniejszej mityzacji? Z perspektywy współczesnego odbiorcy zapewne nie do końca, choć w dużej mierze recepcja każdego tematu zależy od kunsztu literackiego autora, który go „przetwarza”, co wydaje się być potwierdzeniem słynnego frazesu, iż „tematy leżą na ulicy, wystarczy po nie sięgnąć”, zwłaszcza rozpowszechnianego przez osoby, które same nigdy nie zajmowały się działalnością literacką. Nie każdy twórca może bowiem pisać o danej kwestii czy problemie – każdy czuje się lepiej w „swojej” poetyce, czerpie chętniej z danej tradycji czy kręgu kulturowego i tym samym lepiej realizuje się w jednej, może kilku, sferach. Artysta wszechstronny to idea, ponieważ pisanie zakłada, iż wykonawca tej czynności posiada a priori pewną wiedzę o zjawiskach, które stara się opisać, tudzież przeanalizować na kartach swojego dzieła – mądrość płynącą albo z życiowego doświadczenia (empiryczną), albo z przeczytanych książek (przyswojone wiadomości teoretyczne). Ta pierwsza przydaje się w szczególności w przypadku dzieł nacechowanych biograficznie, gdy narrator porusza się w sferze własnego „ja”, druga natomiast w przypadku, gdy autor pisze o wydarzeniach całkowicie abstrakcyjnych, a narrator przyjmuje postawę trzecioosobowego, zdystansowanego obserwatora (co nie wyklucza form pośrednich).

Z tegoż dyskursu wynika jeden wniosek – osoba pisząca o czasach współczesnych musiałaby posiadać wiedzę z zakresu techniki, informatyki, medycyny i innych rozwijających się dzisiaj dziedzin nauki, ergo mogłaby być fizykiem lub chemikiem (pisarzem-hobbystą) lub twórcą zawodowym, jednocześnie będącym pasjonatem którejś z wyżej wymienionych gałęzi wiedzy. Dlaczego więc rynku wydawniczego nie zalały powieści, których autorami są specjaliści w wąskich sferach? Z prostej, pragmatycznej przyczyny – nie mają oni czasu na tak „bezproduktywne” czynności, poświęceni całkowicie swojej pracy zawodowej. Czy to dobrze, czy źle – nie autorce tego szkicu to oceniać.
Na pewno kwestią pozytywną jest fakt, iż literaci, a więc do pewnego stopnia humaniści, nie zajmują się na siłę problematyką nanotechnologii, tudzież nadprzewodnictwem. Nie oznacza to jednak, że wśród polskich autorów nie znajdziemy takich, którzy z powodzeniem łączą pracę naukową z twórczą, wystarczy posłużyć się przykładami Andrzeja Szczeklika czy ks. Michała Hellera. Ale są też przykłady mniej chlubne, jak w przypadku Janusza Wiśniewskiego, autora „Samotności w sieci”. Tak, jak pisarzy przytaczanego już dwudziestolecia międzywojennego, tak i współczesnych twórców rozliczą dopiero przyszłe pokolenia i pewnie uznają one ich dzieła za niezwykle niespójne – autorzy dzisiaj, niespętani programami czy misjami, mają bowiem tak wiele swobody, że dane jest im pisać, o czym i jak chcą, byleby tylko byli tego świadomi i rozważnie dobierali słowa, bazując na wcześniejszym przygotowaniu.

Problemem dzisiejszych czasów jest nie tylko poszukiwanie tematów, tudzież zbyt częste sięganie po przeszłość, ale także niskie zainteresowanie publiki krytyką literacką. Prawdopodobnie jedynym źródłem recenzji książek, z którymi spotyka się statystyczny Polak, są krótkie teksty publikowane w prasie politycznej – „Newsweeku”, „Wprost”, „Kulturze” (dodatku do „Dziennika”) i innych – które często pisane są przez osoby nieprzygotowane merytorycznie do zadań krytyka literackiego i przez to bazujące tylko na subiektywnym wrażeniu estetycznym, które stało się ich udziałem. Prace krytycznoliterackie są albo publikowane w nieczytanych przez ogół pismach (np. w „Twórczości”), albo wydawane nakładem uniwersyteckim przez pracowników naukowych, brak natomiast rzetelnej debaty krytyków na temat współczesnej literatury, brak dialogu między nimi, brak wreszcie osób pokroju Kazimierza Wyki czy Artura Sandauera (czy chociażby niedawno zmarłego Jana Błońskiego), na tyle widocznych w życiu publicznym, by mogły mieć wpływ na kształtowanie ogólnonarodowego zmysłu literackiego.

Warto bowiem zauważyć, iż dobra, rzetelna i konstruktywna krytyka pozwala nie tylko odróżnić chwasty od kwiatów, ale także działa motywująco i mobilizująco na samych pisarzy, jeśli oczywiście odrzucić wzajemne, personalne animozje oraz politykę. Problemem jest też brak zainteresowania twórców zagadnieniami literackimi i teoretycznoliterackimi, o ile bowiem kiedyś wielu poetów i prozaików zajmowało się publikowaniem szkiców krytycznych czy interpretacyjnych (jak Miłosz, Tuwim czy wciąż żyjący, wspaniały i niezwykle wszechstronny humanista – Stanisław Barańczak), o tyle dzisiaj wielu z nich nie interesuje nic ponad wydaniem kolejnej, seryjnej książki, zgarnięciem wynagrodzenia oraz pilnowaniem, by w miesiącu nie dać się naciągnąć na zbyt wiele spotkań z czytelnikami. Nie mówiąc już o wchodzeniu w relację z innymi piszącymi. Do przeszłości należą chociażby dysputy epistolograficzne pomiędzy Witkacym a Schulzem lub Gombrowiczem a Witkacym. A szkoda.

Polskie życie literackie zeszło „do podziemi”. Zapewne da się to jeszcze zmienić, ale pewnie zanim nadejdzie mityczny „40 i 4”, trochę czasu upłynie. Tymczasem jednak trzeba, zaopatrzonym w odpowiednie narzędzia badawcze, wyruszyć na spotkanie Muzy i inspiracji. Więc czynię to i ja, żegnajcie!