22 stycznia obchodzimy 145 rocznicę wybuchu powstania styczniowego na ziemiach Królestwa Polskiego. Na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego powstanie wybuchło kilka miesięcy później.

Ten wpis nie rości sobie prawa do bycia rozprawą naukową, jest jedynie próbą zasygnalizowania złożoności dziejów ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego poprzez przedstawienie postaci z czasów właśnie owego powstania ważnej zarówno dla historii Polski, jak i Białorusi, tj. Konstantego Kalinowskiego.

Jeszcze z czasów szkoły podstawowej pamiętam, że o Konstantym Kalinowskim nie mówiło się inaczej jak o jednym z organizatorów powstania styczniowego na Białostocczyźnie, kładąc nacisk jedynie na kwestie społeczne w jego działalności. Dopiero sam z czasem zacząłem drążyć temat owego powstania, po omacku, bez żadnych wskazówek, bez konkretnego kierunku, by odkryć książki Sokrata Janowicza – polskiego Białorusina, literata, zagorzałego przeciwnika Aleksandra Łukaszenki. Jeszcze później pojawiły się Białoruskie Zeszyty Historyczne, i całe bogactwo polsko – białoruskiej literatury będącej prawdziwą skarbnicą wiedzy.

Z czasem dowiedziałem się, że Konstanty Kalinowski był białoruskim szlachcicem, który urodził się we wsi Mostowlany – w odległości około 50 kilometrów do Białegostoku, obecnie na granicy z Białorusią, niedaleko Gródka, w którym odbywa się co roku festiwal muzyki młodej Białorusi “Basowiszcza”. Szkołę dla młodych szlachciców ukończył Konstanty w nieodległej Świsłoczy, następnie studiował prawo na Uniwersytecie w Petersburgu. Tam przesiąknął popularnymi wówczas wśród studentów ideami społecznymi i politycznymi, wymierzonymi w carat. To właśnie okres studiów zainspirował naszego bohatera do podjęcia działalności antycarskiej na jego ojczystej ziemi. Jako szlachcic białoruskiego pochodzenia znakomicie znał jeżyk białoruski, tradycję, kulturę i mentalność miejscowego ludu. Ale nieprawdą jest, że interesowały go tylko kwestie społeczne, marzyła mu się także odrodzona i wolna Rzeczpospolita wielu narodów.

W konspiracyjnym piśmie, które założył, a które było drukowane łacinką – to jest w języku białoruskim przy wykorzystaniu alfabetu łacińskiego – czytamy:

“W naszym kraju, bracia, uczą was w szkołach tylko czytania w języku Moskali z celem uczynienia was Moskalami. Nigdy nie usłyszycie słowa w języku polskim, litewskim czy białoruskim, jak by chciał tego lud.”

Owe pismo nosiło nazwę “Mużyckaja Prauda” i w zamierzeniu jego twórcy i jego współpracowników miało być skierowane do białoruskojęzycznych chłopów.

Sam Konstanty Kalinowski miał też wędrować po ziemiach dawnego WKL w przebraniu chłopa i agitować na rzecz powstania, ale działalności tej musiał prędko zaniechać, jako że władze carskie wpadły na jego trop.

W swoim piśmie domagał się nie tylko poprawy położenia chłopstwa – jak mnie uczono niegdyś w szkole – ale także wspomnianego wyżej odrodzenia Rzeczypospolitej w przedrozbiorowych granicach, i odważnie występował w obronie unitów. Unia Brzeska na ziemiach wcielonych do Cesarstwa Rosyjskiego została zniesiona dużo wcześniej niż w Królestwie Polskim, bo już w 1839 roku. Wielu unitów skrycie, narażając się na surowe kary trwało przy wierze swoich przodków. Kalinowski rozumiał, że Unia – obok języka białoruskiego – decydowała o odrębności Białorusinów od Rosjan. Rosjanie w swojej propagandzie usiłowali przedstawiać Białorusinów jako zachodni odłam narodu rosyjskiego, stąd właśnie wzięła się nazwa prądu, który z czasem podjęła także część Białorusinów – zapadnorusizm (zachodniorusizm). Polacy w tym dziele wypierania białoruskości również nie byli bez winy odnosząc się do Białorusinów jako do odłamu narodu polskiego, a język białoruski traktowano jako dialekt języka polskiego.

Działalność Konstantego Kalinowskiego przyniosła niestety mizerne skutki, jeśli mierzyć ją zaangażowaniem chłopstwa białoruskiego w powstanie styczniowe. Przyczyniła się natomiast z całą pewnością do odrodzenia narodowej idei białoruskiej i odrodzenia języka białoruskiego. Przez świadomych Białorusinów Kalinowski uznawany jest za bohatera narodowego, a władze polskie nazwały jego imieniem program skierowany do prześladowanych białoruskich studentów mający na celu umożliwienie im kontynuowania nauki na polskich uniwersytetach.

Sam Konstanty Kalinowski został schwytany i stracony w marcu 1864 r. w Wilnie. Tuż przed wykonaniem wyroku zdążył napisać jeszcze odezwę do swego ludu:

“(...) Nie ma większego szczęścia na tej ziemi, bracia, niż posiadana przez człowieka wiedza i intelekt. Tylko wtedy będzie on w stanie życie w zgodzie i w obfitości, i tylko wtedy, gdy będzie zanosił szczere modły do Boga, dostąpi zbawienia w Niebie, bo tylko wtedy, gdy wzbogaci swój umysł wiedzą, wzbudzi w sobie szczere uczucie i miłość do swego ludu. Lecz tak jak dzień i noc nie mogą panować razem, tak prawdziwa wiedza nie może iść w parze z niewolą Moskala. Tak długo, jak długo ciąży ona nad nami, nie będziemy mieć nic. Nie będzie prawdy, nie będzie bogactwa. Oni nas tylko powiodą nie do naszego dobra, lecz na zatracenie i wieczne potępienie.

To właśnie dlatego, moi bracia, tak szybko, jak tylko dowiecie się, że wasi bracia z nieodległej Warszawy walczą o prawdę i wolność, nie pozostawajcie bierni, lecz chwytając cokolwiek co możecie czy kosę czy topór idźcie, jak cały naród walczyć o swoje ludzkie i narodowe prawa, o waszą wiarę, o waszą ojczyznę. Mówię do was spod szubienicy, mój ludu, że tylko wtedy będziecie żyć szczęśliwie, kiedy nie będzie nad wami Moskala.”

• cytaty z “Mużyckiej Praudy” i testament Konstantego Kalinowskiego za

http://www.belarusguide.com/culture1/people/Kastus.html