Muzeum sacrum Wratislaviensis (1)

Kościół katolicki zawsze dbał o wszystkie rodzaje kultury religijnej. Zewnętrznym tego wyrazem jest architektura obiektów sakralnych. Poza sławnym Muzeum Watykańskim, którego zbiory zaliczane są do najważniejszych skarbów kultury światowej i europejskiej, inne muzea, zbiory i archiwalia przechowywane w obiektach kościelnych są na ogół mało znane. W bardzo skromnych budynkach na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu znalazły swoje miejsce oryginalne i unikalne zbiory kultury materialnej Muzeum Archidiecezjalnego. Choć znaczenie tego wrocławskiego muzeum jest nieporównywalne z tym watykańskim, to jednak w jego zbiorach znajdują się na ogół tylko pojedyncze egzemplarze sztuki, których nie posiada żadne inne muzeum świata. Ich ekspozycja w starych pomieszczeniach pamiętających czasy późnego średniowiecza stwarza nieprzemijające wrażenie przeniesienia się kilkaset lat wstecz do czasów, kiedy eksponaty te były tworzone, kiedy ozdabiały liczne kościoły, kaplice i inne obiekty sakralne związane z kulturą kilku narodowości zamieszkałych na Śląsku.

Twórcy muzeum
Blisko dwieście lat temu, kiedy państwo pruskie przeprowadzało brutalną sekularyzację klasztorów śląskich znaczna ilość zabytkowych przedmiotów związanych z kultem religijnym uległa bezpowrotnemu zniszczeniu. Wszystko co dało się uratować przywożono do wrocławskiej kurii arcybiskupiej. Wiele bezcennych przedmiotów powędrowało wówczas na strychy lub do piwnic. Najczęściej jednak palono je, aby według przyjętej wcześniej zasady „świętość się nie poniewierała”. Od tego czasu wrocławscy arcybiskupi zwracają uwagę na potrzebę opieki nad kościelnymi zabytkami. Wydają w tej sprawie listy pasterskie, zarządzenia oraz domagają się zapewnienia im opieki ze strony państwowych służb konserwacyjnych. Było to o tyle naturalne, że wrażliwość na sztukę i potrzebę jej ochrony widzieli księża i biskupi, którzy często sami byli z wykształcenia malarzami lub studiowali i wykładali historię sztuki zarówno w miejscowym Seminarium Duchownym, jak i na Uniwersytecie Wrocławskim. Pierwszą inwentaryzację śląskich zabytków sakralnych w latach 1889 – 91, dokonał wrocławski konserwator Hans Lutsch. Jest to do dnia dzisiejszego prawdziwa skarbnica wiedzy o śląskich zabytkach. Zdając sobie sprawę z ogromu zadań związanych z opieką nad zabytkami jednej z największych diecezji w Europie, kardynał Jerzy Kopp (1887 – 1914) w dniu 1 sierpnia 1898 roku powołał muzeum diecezjalne we Wrocławiu. Jego pierwszym dyrektorem został ks. dr Józef Jugnitz, który zaliczany był do największych historyków śląskiego Kościoła. Był to wybór niezwykle trafny, gdyż obok ogromnej wiedzy posiadał on też zrozumienie dla dzieł sztuki. Jego niezwykła pracowitość i systematyczność pozwoliła zapewnić pod każdym względem rozwój tej instytucji w skład, której wchodziło muzeum, archiwum i biblioteka kapitulna. Pierwsza wojna światowa zbiorom tym nie wyrządziła żadnych szkód. Następcą Jugnitza na stanowisku dyrektora muzeum został równie aktywny, doskonale przygotowany do swojej roli ks. Alfons Nowack (1868 – 1940), który jest też autorem specjalnego przewodnika do dziś stanowiącego bezcenną pomoc w pracach archiwalnych i wystawienniczych. Kiedy przeszedł on na emeryturę odsunięty został od swoich umiłowanych zbiorów zmarł w kilka miesięcy później. Ostatnim przedwojennym dyrektorem został ks. Kurt Engelbert (1886 – 1967). Uchronił on zbiory muzealne przed całkowitym zniszczeniem wywożąc je w zapakowanych skrzyniach do Sobótki, Henrykowa, Wiązowa, Strzelina, Kiełczyna i do Kłodzka. Niestety, część tych zbiorów dostała się w niepowołane ręce, inne uległy rozproszeniu lub też zniszczeniu. Zginęły wówczas przepiękne obrazy Łukasza Cranacha Madonna z kolegiaty głogowskiej oraz Madonna pod jodłami z katedry wrocławskiej. Nie odnaleziono też unikalnych zbiorów numizmatycznych oraz kilka średniowiecznych tryptyków i rzeźb.

Polscy następcy
Po wyjeździe do Niemiec ks. Engelberta (23.10.1946) opiekę nad Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnym objął ks. dr Wincenty Urban (1911 – 1983). Odbudował on gmach archiwalno – muzealny i przystosował go do pierwotnego stanu przeznaczenia. Natychmiast po objęciu stanowiska rozpoczął spisywanie wszystkich zachowanych i gromadzonych muzealiów. Inwentaryzację zakończono dopiero w 1970 roku. Jako historyk Kościoła, i wykładowca tej dyscypliny naukowej, późniejszy biskup wrocławski przyczynił się licznymi listami, odezwami i komunikatami kierowanymi do duchowieństwa, do uratowania wielu bezcennych przedmiotów. Od 1983 roku istnieje zarząd Muzeum Archidiecezjalnego, który powstał w wyniku powołania na stanowisko wicedyrektora, historyka Kościoła, ks. dr Józefa Patera. W roku 1985 funkcję dyrektora placówki objął biskup Józef Pazdur. Okres stanu wojennego oraz późniejsze lata wypełniają zarządowi muzeum intensywne starania o poszerzenie powierzchni placówek muzealnych. Podjęte w tym zakresie liczne próby okazały się jednak albo niewykonalne, albo nie dostosowane do potrzeb muzealnych, albo też remontowane budynki przeznaczone zostały na inne cele. Dopiero w 1989 roku władze miejskie zwróciły Kurii Metropolitarnej budynek pokapitulny z 1756 roku przy pl. Katedralnym 16 z przeznaczeniem na cele muzealne. Była to jednak „zabytkowa ruina”, która wymagała kapitalnego remontu. Został on wykonany przy udziale Kościoła, wielu firm, osób prywatnych i Fundacji Współpracy Polsko – Niemieckiej. Jeden ze zwiedzających muzeum Niemców widząc jego fatalne oświetlenie powiedział do księdza dyrektora: „Och Vater, das ist zu dunkel. Ich habe Lichtfabrik”. W ten sposób muzeum otrzymało nowoczesne oświetlenie. Tego rodzaju darów, ofiar i pomocy było znacznie więcej. W odbudowanym budynku otwarto w 1994 roku wystawę pt. „św. Jadwiga z Andechs, polsko – niemiecka święta”. Wystawa została zorganizowana przez Wolne Państwo Bawarii i Archidiecezję Wrocławską. Wystawę tę zwiedziło ok. 12 tys. osób. Podobnie licznie zwiedzano następne ekspozycje specjalne, jak np. „Wystawa ikon”, czy też „Eucharystia w różnych rytach”.

Ośrodek kultury sakralnej
Corocznie przez sale muzealne przewija się od 15 do 20 tysięcy osób, głównie młodzież szkolna i akademicka. Mają tu zajęcia uczestnicy kursów dla przewodników turystycznych. Organizowane są tu też wykłady z zakresu historii Kościoła i sztuki sakralnej. Od kilku lat w sali gotyckiej muzeum odbywają się kilka razy do roku koncerty wrocławskich zespołów instrumentalno – wokalnych w cyklu „Muzyka wśród zabytków”. Bogata jest też działalność wydawnicza. Od 1987 roku wydawane są katolickie kalendarze ścienne, katalogi wystaw i ulotki reklamowe. W 1990 roku ukazało się polskie tłumaczenie słynnej „Księgi Henrykowskiej” aprobowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej dla bibliotek szkolnych. W rok później ukazało się wydanie jubileuszowe tej księgi, z fascymille tekstu rękopiśmiennego, z drukowanym tekstem łacińskim i polskim tłumaczeniem wraz z obszernym komentarzem. Wydano w 1991 roku „Kościoły Wrocławia” autorstwa Zygmunta Antkowiaka. Tu przygotowano do druku takie dzieła jak polskie tłumaczenie żywota Św. Jadwigi „Vita maior” z 1353 r. wraz z bogatym zestawem średniowiecznych ilustracji. Książeczkę „Św. Jadwiga w sztuce śląskiej” oraz „Złotnictwo Śląskie” jako dorobek VII sesji z cyklu „Sztuka użytkowa na Śląsku”. Równolegle w murach muzeum przygotowano kilkanaście programów radiowo – telewizyjnych dotyczących zabytków sakralnych oraz uroczystości i świąt kościelnych. Marzeniem dyrekcji pozostaje jednak wciąż wydanie z prawdziwego zdarzenia katalogu zbiorów tej bogatej i niepowtarzalnej w swym charakterze skarbnicy dzieł sztuki. O zgromadzonych tu niezwykłych eksponatach, ich nieraz dramatycznej lecz zawsze ciekawej historii napiszę następnym już razem.
Adam Maksymowicz