Ponieważ prace nad bardziej systematycznym wydaniem notatek, tyczących się zaginionej kultury Bola wciąż trwają, a publikacja pierwszych fragmentów spotkała się z dobrym przyjęciem u czytelników, zdecydowaliśmy się udostępnić im kolejny materiał.

Trzeba zaznaczyć, że nie jest on całością pomyślaną przez autora, ale redakcją złożoną z fragmentów notatek pisanych w różnym czasie. Z rozrzuconych fragmentów, daje się jednak, jak sądzimy odtworzyć obraz jednego z obyczajów zaginionego ludu. Co więcej, jak się czytelnik łacno przekona, pozwalają one na budowanie ciekawych hipotez dotyczących jego pochodzenia.

Fragmenty nie są ułożone chronologicznie, zaś porządkujące wtręty redakcyjne zostały oznaczone.

[Jak] dobrze wiadomo Szacownym Członkom Akademii, dane mi było, w latach, poprzedzających wyprawę do krain ,dziś będących mym przytuliskiem, badać obyczaje ludów Europy, zwłaszcza zaś zacofanych tubylców, żyjących w środkowej i wschodniej części tego subkontynentu.
Natknąłem się wówczas, u ludu zwanego Kaszëbë, na dziwny obyczaj, który znany badacz Sądów Bożych Bossowki, czy Bacaski [ autorowi idzie zapewne w tym miejscu o Józefa Jana Bossowskiego – przypisek redaktora ] nazwał zaśpiewywaniem.
Ze zdziwieniem natknąłem się na podobny obyczaj na tutejszym archipelagu, co może być ciekawym przyczynkiem na rzecz hipotezy o synchronicznym rozwoju kultur. Opiszę go wkrótce[…]

[…]Wspominałem onegdaj o zaśpiewywaniu. Muszę stwierdzić, że u aborygenów, z którymi, po wybuchu wulkanu, przeniosłem się na nową sadybę, obyczaj ten praktykowany jest rzadziej, niż iczynili to ich dawni współplemieńcy u siebie. Mimo to, a może raczej: dlatego, postaram się go opisać, bo w nowych warunkach występuje on w bardziej nieskażonej formie[…].

[…] Już wcześniej pisałem, że moim zdaniem u ludu Bola nastąpiła regresja organizacyjna. W baśniach, mitach, opowieściach starszyzny i porzekadłach, natrafiam często na informacje, sugerujące, że w dawniejszych czasach Bola mieli dobrze wykształconą strukturę władzy, skupionej w rękach wodza, czy też naczelnika wioski, który realizował przy tej okazji pewne funkcje sądowe, w każdym zaś razie dążył do ograniczenia antyspołecznych dewiacji, co zwykle oznaczało pławienie na głębinie i rozstrzygał spory między aborygenami. Wielu Bola wieży, że był to ład idealny i przy każdej nadarzającej się sposobności nawołuje do jego przywrócenia. Niektórzy nawet zostali wodzami dzięki odwoływaniu się do tej idei, zostawszy nimi jednak pozostawiali status quo nienaruszonym, co trudno zrozumieć.

Czy tak było naprawdę, trudno orzekać bez badan wykopaliskowych a i te w warunkach archipelagu trudno uznawać za dobrze rokujące. Mnie samemu wydaje się to mało prawdopodobne, bo jakieś ślady powinny się zachować w społecznej praktyce, a nie tylko w przekazie.

Dzisiejsi wodzowie Bola, w przypadku każdego kryzysu, w najlepszym razie kryją się w chatach, albo nawet wypływają nocą na połów ryb kaa-hrapii, bacząc by powrócić dopiero wtedy, gdy głowy ich współplemieńców ostygną. Przypomina mi to postępowanie mojego dawnego kolegi, księcia Hansa, władcy górskiego księstwa Lichtenstein, który ( ile dobrze pamiętam te dawne dzieje) rozgniewawszy się na lud, który nie chciał przystąpić do Europejskiej Strefy Ekonomicznej, wyjechał do Austrii, a wrócił dopiero wtedy, gdy lud swoje zdanie odmienił. Ale dziwny to był człowiek, który nawet parlamentowi kazał obradować pod gołym niebem[…].

[…] Pozbawieni wsparcia wodza, który albo unika rozstrzygnięcia, albo oznajmia je w sposób tak zawiły, że nikt nie wie, jaka jest jego intencja, Bola ,z samej swojej dzikiej natury, skłonni do wchodzenia w spory , uciekają się do rozmaitych środków, które wedle ich mniemania doprowadzą do korzystnego dla nich rozwiązania. Poza, powszechnym u dzikich ludów, zaklinaniem, rzucaniem klątwami albo łajnem waa-labuu, tubylcy archipelagu uciekają się do bardziej wyrafinowanych kulturowo środków.

Początkowo, słysząc niemelodyjne i jednostajne wycie, sądzilem, że to jedne z licznych u aborygenów obchodów ku czci ich totemicznego ptaka adde-lere, szybko jednak poznałem, że rzecz wygląda inaczej[…].

[…]Wojownik tutejszy Yyy-lu korzystając z przyrodzonego sprytu i łatwości w zdobywaniu prowiantu, skłonny jest do okazywania nieposzanowania tym, których ma za gorszych od siebie. A ma za takich prawie wszystkich. Dni temu kilka, idąc przez wioskę i głośno przechwalając się wygraną w grę, którą tu zowią peoo-taa, czy to przypadkiem, czy to celowo potrącił drewnianą figurkę bożka Alee-manaa , stojącą przed chatą mniej szacownego wojownika Ee-lii, znanego z tego, że w każdej kwestii ma swoje zdanie , które niczym się nie różni od zdania innych wyznawców Alee-manaa i Uee-Uee

Wszczęła się wrzawa. Obaj mieli swoich stronników, którzy początkowo rozumnie wytykali sobie kwestie podstawowe. Jedni mówili, że bałwanów przewracać się nie godzi, a to dla szacunku okazywanego dobrym duchom, oraz samemu sobie, bo jak my będziemy przewracać, to i nam przewrócą. Drudzy mówili, że jak ktoś bałwana stawia na środku drogi, na dodatek tak nieporządnego, że drzazgi z niego sterczą, nie powinien się dziwić, że ktoś go przewróci, a zadrę poczuwszy i kroplę krwi zobaczywszy – wrzaśnie. Jednak argumenty szybko wyczerpały, a rozwiązania nie było. Yyy-lu rząd al wyrzucenia z wioski wszystkich wyznawców Alee-manaa i Uee-Uee i jeszcze Hee-brebi, którego totem kiedyś mu na głowę zleciał, co powoduje, jak mi mówion, że jak tylko o nim pomyśli, to mu myśli tężeją, a oczy zachodzą bielmem. Ee-lii, żadal, żeby mu bałwana naprawić i jeszcze drugiego zrobić, a ponadto, żeby wszyscy co mają inne od niego zdanie wsiedli na łodzie i popłynęli precz. Pozostali tubylcy klepali się po udach i przewracali oczami.

Starszyzna wioskowa unikała rozstrzygnięć, choć niewątpliwie sprawa była jej znana, bo spór toczył się w samym centrum wioski. Ten, którego brałem dawniej za wodza, w chacie się zamknął i głosu nie dawał, ale z chaty jego wyszedł dziki o niewyraźnej mowie, z południowo-wschodniego atolu się jakoby wywodzący (wołają go Ii-laa). Na obu spierających się nakrzyczał głośno, choć niezrozumiale, ościeniem im pogroził, ale zobaczywszy świeżo przybyłą aborygenkę szybko odszedł, co trzeci krok podskakując. Z chaty zaś czarownika tylko gryzący się dym wydobywał, który, dla smrodliwości swojej, zmusił spierających się przeniesienia na odległy skrawek atolu, skąd tylko poszczególne wrzaski dobiegały.

Po niejakim czasie, większość postronnych wróciła do swoich zajęć, a Yyy-lu ogłosił swoje zwycięstwo i uwiązawszy sobie u przyrodzenia pióro adde-lere dumnie przechadzał się po wiosce. I kiedym myślał, że to już koniec sporu, Ee-lii zacząl śpiewać. Trudno mi orzekać, czy były to pieśni religijne (jak w owych dalekich europejskich krajach, które badałem dawnymi laty), czy przyśpiewki sprośne, bo niewiele rozumiałem. Odniosłem wrażenie, że zasadniczą rolę odgrywa tutaj powtarzanie w kółko tych samych fraz. Jedno, co na pewno zrozumiałem, a potem potwierdziłem u innych, to to, iż na końcu każdego zaśpiewu powtarzało się oświadczenie, że to Ee-lii należy się zwycięstwo w sporze, bo on mądre rzeczy mówi[...].

[...] Ee-lii odtąd chodził za Yyy-lu i gdzie by go nie spotkał, zawodził swoją pieśń. W rozmowę się nie wdawał, na argumenty nie odpowiadał, tylko w kółko śpiewał to samo. Pościł i nie dbał o czystość ciała. Śpiewał.

Yyy-lu początkowo próbował mu przerywać, ale po krótkim czasie sam śpiew rozpoczął. Zaprzyjaźnieni aborygeni powiadali mi, przy podziale ryb, że jego pieśń tym tylko się od pierwszej różni, że wszystko w niej przeinacza. Gdzie u jednego białe, to u drugiego czarne i na odwrót. Nie słuchają się przy tym wcale, jeno śpiewać muszą, ilekroć się spotkają.

Kiedy rozpytałem o to bardziej szczegółowo, okazało się, że obydwaj są teraz klątwą związani i śpiewać tak będą, aż do śmierci jednego z nich. Ten zaś, który pierwszy śpiewać przestanie, albo choćby orzechem się z drugim podzieli, wedle magicznego wyroku umrzeć musi[…].

[…]Takich muu-hii (co oznacza owada uprzykrzonego, żerującego na odchodach waa-labuu), bo tak właśnie śpiewających nazywają tubylcy, jest wiosce niewielu, a i tak życie wioskowe psują. Żadna sprawa przy ich obecności wspólnej się odbyć nie może. Nie mogą na jednej łodzi na połów wypływać, bo śpiewem ryby płoszą. Jak jeden na radę, rytuał, albo choćby podział jadła przyjdzie, to drugiego nie można dopuszczać. Niektórzy też wyrzekają, że im te powtarzające się wycie przeszkadza w godowym rytuale, ale tego nie sprawdzałem.

Jak się muu-hii znienacka spotkają, to co rozumniejsi zatykają sobie uszy dłońmi, ułożony w kształt muszli koo-teer-kaa i powtarzając głośno nana – nana- nana, nana- nana – nana szybko odchodzą jak najdalej. Ale nowoosiedleńcy twierdzą, że są zadowoleni, bo – jak mówią – w nowej wiosce jeszcze można rozmawiać i słyszeć rozmowcę, a w starej wiosce to już poza zaśpiewem i nana – nana- nana , nic już nie było słychać. Mówią też, że widomego znaku działania tej magii nie doświadczyli, bo nie widzieli, aby ktoś od zaśpiewywania umarł. Ale kilku zniknęło i nie wiadomo, czy aby sami odeszli. A mówiąc to klepią się po udach i przewracają oczami[…]

[…] Akademię zaś proszę o przysłanie zatyczek dousznych, bowiem nie zawsze, z racji potęgującego się artretyzmu, udaje mi się szybko uciec od zaśpiewujących, sam zaś śpiewać nie umiem…