Mianem nacjonalizmu zwykło w języku potocznym określać się skrajne i agresywne ideologie bądź ruchy narodowe. Najczęściej to pojęcie funkcjonuje jako etykietka przyklejana przeciwnikom politycznym w celu ich dyskredytacji. I tak „my” jesteśmy „dobrymi” patriotami, wy natomiast „złymi” nacjonalistami. W tym wąskim sensie nacjonalizm jest przede wszystkim pojęciem wyrażającym nasz negatywny stosunek do rywali. Nad opisem góruje ocena, która zostaje włączona do samej definicji zjawiska. Jest to zabieg często spotykany choć niezbyt sensowny.

Nacjonalizm jest jednak znacznie bardziej rozpowszechniony niż jego agresywne i skrajne wersje. Nacjonalizm na szeroką skalę pojawił się wraz z rewolucją francuską. Początkowo kojarzony był właśnie z rewolucją. Widziano w nim zagrożenie politycznego status quo, które przecież opierało się na idei rządów z bożej łaski (a nie w imieniu narodu). Nacjonaliści dążyli do niemal całkowitego przeobrażenia politycznej mapy Europy podważając z dawien dawna ustalone granice i zasady legitymizacji władzy politycznej, a także hierarchii społecznej. Inaczej mówiąc, nacjonalizm z początku był lewicowy, rewolucyjny i demokratyczny. Z czasem się jednak nieco zdegenerował.

Czym zatem jest nacjonalizm w szerokim sensie? Otóż na nacjonalizm składają cztery podstawowe elementy. Po pierwsze, specyficzne rozumienie rzeczywistości społecznej, która jak się twierdzi składa się z narodów. To nie klasa, warstwa, cywilizacja jest podstawowym elementem rzeczywistości, lecz naród – głoszą nacjonaliści. A raczej narody, z których każdy posiada swoją odrębność – różnie definiowaną jako charakter psychiczny, kultura, tradycja czy tożsamość. Po drugie, opiera głosi on pewną koncepcję człowieka. Jednostka w ujęciu nacjonalizmu, to przede wszystkim członek jakiegoś narodu. Człowiek musi należeć do jakiegoś narodu – jest to wpisane w jej naturę. Poza narodem żyć w pełnym tego słowa znaczeniu nie może. Po trzecie, nacjonalizm to także pewne przekonanie moralne: jednostka ma obowiązki przede wszystkim w stosunku do swojego narodu i w przypadku konfliktu z innymi zobowiązaniami powinny być one stawiane na pierwszym miejscu. Po czwarte, wreszcie nacjonalizm to teoria legitymizacja władzy, która pojawiła się w XVIII wieku i miała rewolucyjne konsekwencje. Nacjonalizm twierdzi, że jedynym prawomocnym źródłem władzy jest naród. Implikacją tego twierdzenia jest postulat, aby rządzeni należeli do tego samego narodu, co rządzący lub mówiąc inaczej aby granice polityczne pokrywały się z narodowymi.

Tak rozumiany nacjonalizm odniósł ogromny sukces, polegający przede wszystkim na tym, iż zaczął uchodzić za coś oczywistego i niemal naturalnego – chociaż każdy z czterech wymienionych wcześniej punktów jest ideologiczną kontyngentną konstrukcją. Nacjonalistyczna koncepcja rzeczywistości społecznej w ogóle przestała być postrzegana jako koncepcja, lecz uzyskała status „oczywistej oczywistości”. Słowem, wszyscy jesteśmy nacjonalistami….