Legenda tworzy się niespodziewanie, ze zdarzeń, które pierwotnie w ogóle nie zapowiadały swojego znaczenia.

W styczniu 1956 r. ukazało się nagranie Wariacji goldbergowskich Jana Sebastiana Bacha, w wykonaniu Glenna Goulda. Był to debiut fonograficzny młodego, niespełna dwudziestoczteroletniego pianisty, którego dotychczasowy dorobek zamykał się w zaledwie kilku recitalach.

Nagranie Goulda zatrzęsło muzycznym światem. Nikt przed nim nie grał Bacha w taki sposób. Można powiedzieć, że udało mu się zrekonstruować idiom bachowski od podstaw. Co istotne jego pomysł docenili nie tylko krytycy muzyczni, ale również szeregowi, statystyczni słuchacze. Gould odsunął na bok sentymentalne i ckliwe interpretacje, które nakazywały grać fugi tak jakby nie różniły się niczym od romantycznych kompozycji Liszta albo Chopina. Skupił się przede wszystkim na ich strukturze, wzajemnych zależnościach i przebiegu głosów, słowem – wyeksponował konstrukcję bachowskiej polifonii. Od tego momentu nagranie Goulda stało się punktem odniesienia dla każdego, kto chciał grać Bacha na fortepianie.

W 1982 r. Columbia Records wydała drugie wykonanie Wariacji goldbergowskich. Bogatszy o życiowe doświadczenia Gould, mający już pozycję wirtuoza fortepianu, ponownie zmierzył się z dziełem Bacha. Uznał, że ma jeszcze coś do dodania, że chce uzupełnić swoją pierwszą wypowiedź, że nie może poprzestać jedynie na interpretacji z 1956 r. Jak wkrótce okazało się, nagranie to było jednocześnie jego testamentem. W tym samym roku, mając pięćdziesiąt lat, zmarł na zawał serca.

Zostały dwa nagrania Wariacji goldbergowskich. Pierwsze, nagrane przez bardzo młodego pianistę, u progu życia i kariery, oraz drugie, zrealizowane w ostatnim roku życia. Co można o nich powiedzieć, bez poczucia, że niepotrzebnie zdradza się coś osobiście cennego? Nieodparcie narzuca się jedno spostrzeżenie – Wariacje goldbergowskie opisują drogę życiową człowieka. Drogę samego Goulda.

Żeby zrozumieć w czym rzecz, oba wykonania trzeba dokładnie odsłuchać, jedno po drugim, począwszy od rozpoczynającej cykl Arii, poprzez kolejne trzydzieści jej przetworzeń (wariacji), aż po zamykającą dzieło Arię da capo. Tworzą one klamrę spinającą życie Goulda, symboliczny przekaz, który ujmuje go w dwóch muzycznych wypowiedziach. Nie chodzi przy tym o muzykę Bacha. O genialną „arię z trzydziestoma powtórzeniami”. Tajemnica tkwi w samym Gouldzie i przedstawionej przez niego interpretacji. W tym jak grał debiutując, dlaczego wrócił do Wariacji i co zaproponował w swoim drugim wykonaniu. Tajemnicą jest właśnie owa zmiana w podejściu do utworu, w rozumieniu jego istoty, w modyfikacji praktyki wykonawczej.

Pierwsze wykonanie jest pełne życia, wigoru, z szybkimi tempami, energiczne, momentami zawadiackie i zaczepne. Muzyka zdaje się rzucać wyzwanie otoczeniu, prowokować, dowodzić, że nie ma rzeczy niemożliwych, niewykonalnych. Drugie wykonanie przynosi coś innego. Tempa są wolniejsze, całość jest bardziej refleksyjna, miejscami skryta, niedostępna, smutna. Tak jakby pierwotna postawa uczestnika zdarzeń przemieniła się w postawę ich obserwatora i recenzenta. Nie, nie zmierzam do prostej konkluzji o młodości, która musi się wyszumieć i starości, co to już tak dużo widziała. To moim zdaniem błędny trop. W ostatnim wykonaniu są bowiem także fragmenty, które przypominają nagranie z 1956 r., które nie zmieniły charakteru. Gould nie wycofał się ze wszystkiego. Wiele w swojej grze świadomie zachował i rozwinął. Pozostał wierny również metodzie. Jego Bach nadal jest precyzyjny, logiczny i uporządkowany. Można by rzec, że jest „czysty” – pianista stara się oddać bachowską ideę muzycznego uniwersum w sposób niezależny od kontekstu miejsca i czasu.

Po Gouldzie powstało wiele znakomitych nagrań Wariacji goldbergowskich. Pojawili się pianiści sprawniejsi technicznie, nagrywający w lepszych warunkach i na lepiej przygotowanych instrumentach, korzystający z usług zdolniejszych realizatorów dźwięku. Byli to już jednak tylko epigoni. Żaden inny utwór nie zrósł się tak bardzo ze swoim wykonawcą, jak miało to miejsce w przypadku bachowskich Wariacji i Goulda. W żadnym innym utworze nie odbiły się tak mocno teoretyczne założenia wykonywania muzyki Bacha, opracowane i wcielone w życie przez Goulda. Wreszcie, żadne inne dwa wykonania tego samego utworu nie obrosły taką legendą. Żadne inne – oczywiście – przynajmniej jeżeli chodzi o mnie.

———————————————————————————————
*Nie ma co przeciągać... Tekst wklejam na specjalne życzenie Maxa. Napisałem go bardzo bardzo dawno temu, a co zabawne, mam wrażenie, że właśnie tutaj go napisałem. Na prototypie txt; tak… na pewno tutaj go napisałem, potem biedaczysko przez rok leżał w zakamarkach pamięci komputera. Niech więc na txt zostanie. Trzymajcie się koledzy i do zobaczenia!