W tym samym dniu, gdy dokonywała się zagłada bezbronnych Kąt, Ostrówek i Woli Ostrowieckiej, UPA dokonała ostatecznej próby rozbicia polskiej samoobrony w Przebrażu.

Powstał w tym celu specjalny sztab, który wydał tajny „Rozkaz i plan wyniszczenia >>kubła<< Przebraże”. W tym celu ściągnięto w stronę polskiego ośrodka sotnie nawet z dalekich okręgów i mobilizowano pomocnicze oddziały złożone ze spragnionych rabunku chłopów. Opowiadano bowiem o wielkich bogactwach zgromadzonych przez Lachów w Przebrażu.

W sumie UPA wystawiła do ataku 6 tysięcy striłciw i drugie tyle siekierników i rabusiów.

Plan ataku przewidywał potajemne otoczenie Przebraża pod osłoną nocy, o godz. 4.45 oddanie kilku strzałów armatnich od strony zachodniej i – w chwili przewidywanego wybuchu chaosu – rozpoczęcie z tego kierunku akcji zaczepnej. Główny atak miał niespodziewanie dla obrońców nastąpić od strony wschodniej o godz. 15.

Plan ten spalił na panewce, gdyż przebrażanie mieli już w tym czasie doskonale rozwinięty wywiad i rozpoznanie. Od kilku dni wiedziano o ruchach sił upowskich. Sam atak i pozycje upowskie nie były więc dla obrońców zaskoczeniem ani tajemnicą. Na napastników już czekały gotowe do walki oddziały samoobrony. Pomimo detonacji pocisków artyleryjskich w samym obozie ludność cywilna zachowała spokój i nie doszło do paniki.

Rozpoczęły się walki na odcinkach zachodnim a później i północnym. Wszędzie upowcy byli odpierani ponosząc duże straty. Dowództwo upowskie dysponowało jednak dużymi siłami, 6-krotnie większymi od sił obrońców; wprowadzało do walki wciąż nowe odwody. A na wschodzie czekały nie ruszone wciąż doborowe siły przeciwnika. Sytuacja Przebraża stawała się coraz cięższa.

Tak wspominał decydujące chwile H. Cybulski, dowódca samoobrony:

Przed południem, gdy tętno walki nieco osłabło, ściągnąłem do siebie Alberta [Wasilewskiego, II zastępcę].
- Zanosi się na długie oblężenie. Okopali się i pukają. Zimować tu będą, czy jak?
- Zrobimy im drugi Zbaraż – zażartował Albert. – A propos Zbaraż... mam jeden pomysł...
- Jak masz, to mów!
- Jak myślisz, nie dałoby się nawiązać łączności z Prokopiukiem?

Płk. Prokopiuk był dowódcą sowieckiego oddziału partyzanckiego, z którym Przebraże współpracowało. Oddział ten znajdował się około godziny drogi w kierunku południowo-wschodnim. Droga do niego wiodła przez bagna Hermanówki. Misję rodem z “Ogniem i mieczem” wypełnił Witaliusz Olszewski. Uzgodniono, że Przebraże wzmocni Prokopiuka 120 najlepszymi ludźmi i wspólnie zaatakują wschodnie zgrupowanie upowców od tyłu.

Atak na tyły był dla głównych sił wroga całkowitym zaskoczeniem. Jednocześnie od strony zachodniej ruszyły do kontrataku oddziały samoobrony. W szeregi okrążonych upowców wdarł się chaos i panika. Próbowali przebijać się w kierunku północnym, lecz tam drogę zastąpiła im kawaleria Koprowskiego, podkomendnego Prokopiuka. 400 striłciw wybito niemal co do nogi, wzięto ok. 40 jeńców, zdobyto 17 cekaemów, 6 erkaemów, 6 miotaczy min, tysiące sztuk amunicji i granatów. Po bitwie okazało się, że był to kureń sprowadzony aż spod Lwowa, złożony w dużej mierze z ukraińskiej inteligencji.

W obliczu klęski swych doborowych sił, upowcy porzucili oblężenie Przebraża i wycofali się w popłochu. Był to ostatni atak UPA na Przebraże, która już więcej nie odważyła się napaść największego polskiego bastionu na Wołyniu.
_______________

30. sierpnia na Wołyniu zginęło ok. 1500 Polaków i 400-500 Ukraińców. Stoczono już trzecią bitwę o Przebraże. Czy jednak można tu mówić o „wojnie polsko-ukraińskiej”, jak z uporem maniaka czynią niektórzy? Czy można zestawiać zabitych w Kątach, Ostrówkach i Woli Ostrowieckiej z zabitymi pod Przebrażem? Proszę sobie odpowiedzieć na to pytanie.
_______________

Opracowano na podstawie:
Henryk Cybulski, „Czerwone noce”, Warszawa 1966
Władysław Filar, „Przebraże bastion polskiej samoobrony na Wołyniu”, Warszawa 2007

2008 KriSzu
Notka opublikowana na zasadach Creative Commons License.