Przyznanie nagrody Nobla kobiecie ze Śląska było wydarzeniem szczególnym. Po pierwsze była dwunastą kobietą, której przyznano tę nagrodę, a w zakresie nauk ścisłych drugą po sławnej Polce Marii Curie – Skłodowskiej. Po drugie była to kolejna trzecia nagroda dla kogoś z Górnego Śląska, gdzie nie było wyższych uczelni, ani takich choćby tradycji naukowych, jak we Wrocławiu. Po trzecie była to nagroda za prace związane z najnowocześniejszymi teoriami w zakresie fizyki, technologiami i wdrożeniami.
Tą niezwykłą kobietą była Maria Göppert – Mayer urodzona 28 czerwca 1906 roku w Katowcach w rodzinie zasłużonych dla regionu lekarzy, prawników, uczonych i profesorów wyższych uczelni. Jej pradziad Robert Göppert w wieku 31 lat objął katedrę botaniki na Uniwersytecie Wrocławskim. Był założycielem i dyrektorem istniejącego do dzisiaj w centrum miasta pięknego Ogrodu Botanicznego. Jako pierwszy udowodnił on w 1848 roku organiczne pochodzenie węgla kamiennego.

W 1909 roku Maria Göppert przenosi się do Getyngi, gdzie na tamtejszym uniwersytecie jej ojciec objął stanowisko wykładowcy pediatrii. Po ukończeniu czterech klas szkoły ludowej, uczyła się w prywatnej szkole dla dziewcząt, gdyż kobiet nie przyjmowano do klasycznych gimnazjów. Mimo wielu trudności w 1924 roku przystąpiła do eksternistycznego egzaminu maturalnego w gimnazjum Cleverter w Hannowerze, który zdała z wynikiem pozytywnym. Następnie zapisała się na wydział przyrodniczy uniwersytetu w Getyndze. Ich dom odwiedzali najsławniejsi uczeni zamieszkali w tym mieście. Częstym ich gościem był Max Born. Za namową profesorskich „wujaszków” rozpoczęła studia matematyczne u takich sław, jak Richard Courant, Hermann Weyl, Gustaw Herglotz i Edmund Landau. Po śmierci ojca w 1927 roku zaopiekował się nią Max Born („doktorvater”). Dalsze studia kontynuowała w Anglii, gdzie uczęszczała na wykłady lorda Ernesta Rutheforda*. Po powrocie napisała pracę doktorską z fizyki matematycznej po kierunkiem Borna, którą obroniła w 1930 roku. Jej promotorami byli kolejni laureaci Nagrody Nobla: James Franck (Nobel z fizyki – 1925), Adolf Windaus (Nagroda Nobla z chemii – 1928) i Max Delebrück (Nagroda Nobla z medycyny – 1969). Tuż przed obroną tej pracy Maria wyszła za mąż za amerykańskiego stypendystę Josepha Mayera i w tym samym roku opuściła Europę udając się do USA. Tu w przeciwieństwie do starego kontynentu jeszcze mniej szanowano kobiety, które miały zamiar uczestniczyć w badaniach naukowych będących domeną mężczyzn. Przez kolejne dziesięć lat był praktycznie bezrobotna, otrzymując drobne zlecenia „z łaski”, jako żona pracownika uczelni. Wstępem do przełomu w jej życiu naukowym było przybycie do USA w 1933 roku „wygnańców” z Niemiec, w tym jej bliskich znajomych jak James Franck i inni „Getyńczycy”. W tym najtrudniejszym dla niej czasie urodziła dwoje dzieci ; córkę Mariannę (1933) i syna Petera Conrada (1938). Dopiero w grudniu 1941 roku otrzymała stałą pracę wykładowcy interdyscyplinarnego kursu nauk ścisłych (fizyka, chemia i matematyka) w żeńskim collegu w Nowym Jorku.

Sytuacja zmieniła się kiedy Stany Zjednoczone uruchomiły projekt budowy bomby atomowej pod kryptonimem Manhattan Project. Została włączona do grupy realizującej to zamierzenie i wskazała na wiele nowych rozwiązań teoretycznych związanych z próbnym wybuchem pierwszej bomby atomowej na pustyni koło Alamagordo w Nowym Meksyku, który miał miejsce w dniu 16 lipca 1945 roku. Ze względu, że wypowiedziała się za wyłącznie pokojowym wykorzystaniem energii atomowej ponownie została bez stałego zatrudnienia. Wkrótce otrzymała pracę w chicagowskim Instytucie Atomowym, gdzie zgromadzili się najwybitniejsi uczeni w tej dziedzinie badań. Prowadziła badania nad powielaniem paliwa jądrowego w reaktorze atomowym wykorzystując do tego pierwszy komputer elektronowy ENIAC. Po wpływem Eduarda Tellera zajeła się teorią pochodzenia pierwiastków. Ze względu na jej pracowitość i upór nadano jej przydomek Cebulowa Madonna (Madonna of the Onion). Był to przydomek związany z teorią „magicznych liczb”, która doprowadziła ją do skonstruowania modelu jądra atomowego w postaci warstwowej (powłokowej) budowy jądra atomowego. Trwający 15 lat okres pracy w Chicago był dla niej najbardziej twórczy i udany w jej karierze zawodowej. W październiku 1960 roku doznała wylewu krwi do mózgu. Mimo tego jednak stale prowadziła zajęcia ze studentami. Komitet Nobla w 1963 roku przyznał jej swoją nagrodę wraz z Hansem Jensenem „za odkrycie struktury powłokowej atomów”. Nagroda ta przyniosła jej sławę. Była pierwszą Amerykanką laureatką Nobla z nauk ścisłych. Ciężki atak serca doprowadził do jej śmierci w dniu 20 lutego 1972 roku. Koncern General Electric ufundował w 1985 roku nagrodę jej imienia przyznawaną corocznie młodej fizyczce ze Stanów Zjednoczonych za pracę naukową z fizyki teoretycznej.

Adam Maksymowicz

*Ernest Rutheford (1871 – 1937) fizyk, twórca fizyki jądrowej, autor modelu atomu, przeprowadził pierwszą sztuczną przemianę jądrową, odkrywca protonu i neutronu. Nagroda Nobla z chemii (1908).