Jedyna literacka Nagroda Nobla wśród jedenastu jej laureatów ze Śląska została przyznana w 1912 roku i otrzymał ją Gerhard Johann Robert Hauptmann, którego rodzina wywodziła się ze Szczawna Zdroju, a on sam urodził się tu w 15 listopada 1862 roku. Jego dziadek był inspektorem uzdrowiska. Uczęszczał tu do szkoły ludowej. Uczył się jednak niechętnie i słabo, co później stało się regułą. Do gimnazjum Zwinger (Realschule erster Ordnung am Zwinger) uczęszczał we Wrocławiu, które mieściło się przy obecnej ul. Teatralnej. Z powodu braku postępów w nauce po trzech latach został usunięty ze szkoły. Później próbował uczyć się zawodu rolnika, był uczniem szkoły plastycznej (Königliche Kunst – und Gewerbeschule zu Breslau), krótko studiował na uniwersytetach w Jenie i w Berlinie oraz w Drezdeńskiej Akademii Sztuki, wszystkie etapy jego edukacji kończyły się podobnie. Głodne studenckie życie zmieniło się dopiero wraz z jego ślubem z zamożną Marią Thienemann. W 1887 roku został członkiem koła Durch najważniejszej grupy niemieckiego naturalizmu, której członkiem był również Stanisław Przybyszewski. Rok później publikuje nowelę psychologiczną „Dróżnik Thiel” (Bahnwärter Thiel), która przyniosła mu uznanie czytelników i krytyki. Ważną rolę w jego rozwoju twórczości literackiej odegrało stowarzyszenie „Freie Büne” (Wolny Teatr), którego nie obowiązywały zakazy cenzury. Jego pierwsza sztuka pt. „Przed wschodem słońca” (Vor Sonnenaufgang) dzieje się w dolnośląskim zagłębiu węglowym. Drastyczne sceny obyczajowe wywołują skandal, jaki dawno już nie notowano w Berlinie. Od tego czasu Hauptmann jest znanym pisarzem w kraju i poza jego granicami. Trzy lata później sztuka o śląskich tkaczach pt. „Tkacze” (Die Weber) wywołuje podobny skandal. Cenzura zdjęła ją z afisza. Jednak wygrana rozprawa sądowa pozwoliła na jej ponowne wystawienie w prestiżowym Deutsches Theater w Berlinie. Cesarz na znak protestu zrezygnował z loży królewskiej w tym teatrze. Ulubionym jego regionem jest Śląsk, a szczególnie Karkonosze, gdzie początkowo zamieszkał w Szklarskiej Porębie, a następnie w Jagniątkowie k/ Jeleniej Góry. Ten ostatni obszerny dom mieścił jego bogatą bibliotekę i archiwum. Wkrótce stał się najsławniejszym pisarzem niemieckojęzycznym. Jak wspomina jego brat Carl „Pisarz roztaczał wokół siebie aurę, z której promieniowało szczęście i radość życia – mało kto mógł się oprzeć czarowi jego osoby”. W 1912 roku podczas uroczystych obchodów 50 – tej rocznicy urodzin, jako czwarty pisarz niemiecki otrzymał Nagrodę Nobla, przyznaną mu „w uznaniu humanitarnych wartości zawartych w jego dorobku literackim”. Po dojściu Hitlera do władzy, w przeciwieństwie do czołowej elity intelektualnej pozostał w kraju. W jednym z artykułów w 1933 r. poparł politykę zagraniczną Hitlera. Znani niemieccy pisarze potępili jego stanowisko (Tomasz Mann, Alfred Kerr): „Nie chcę znać tego tchórza (...) świadomość hańby niechaj go zadusi”. Kolaboracja była jednak obustronnie coraz bardziej wstrzemięźliwa. Z powodów ideowych jego twórczość w nazistowskich Niemczech była tolerowana, ale nie promowana. O tym, że stanowisko znanych pisarzy niemieckich nie do końca było sprawiedliwe, świadczy fakt jego obecności na pogrzebie swojego przyjaciela Maxa Pinkusa, żydowskiego przemysłowca z Prudnika, znanego mecenasa niemieckiej kultury i literatury, którego pod koniec życia w obawie przed hitlerowcami wszyscy opuścili.* W 1937 roku poświęcił jego pamięci utwór sceniczny pt. „Ciemności” (Die Finsternisse). W latach 1933 – 46 napisał swoje wielkie dzieło autobiograficzne „Przygoda mojej młodości” (Das Abenteuer meiner Jugend). W Jagniątkowie wkraczający tu Sowieci zastali w willi wyłożone w języku rosyjskim i polskim wydania jego książek. Zarówno władze polskie, jak i sowieckie nie podjęły żadnych działań skierowanych przeciwko niemu. Planował opuszczenie swoich ulubionych Karkonoszy. Po ciężkiej chorobie zmarł 6 czerwca 1946 r. Zgodnie z jego wolą pochowano go w Kloster na bałtyckiej wyspie Hiddensee.
Adam Maksymowicz

• Max Pinkus (3.12.1857 – 19.04. 1934) – właściciel zakładów bawełnianych w Prudniku na Opolszczyźnie, obecnie „Frotex”. Pochowany w Prudniku na cmentarzu obok dworca kolejowego.

Opracowano na podstawie: Piotr Greiner – Nobliści ze Śląska. Dom Współpracy Polsko – Niemieckiej. Gliwice – Opole 2005.