Sprowokowana przez Rafała Ziemkiewicza wymiana ciosów w kwestii rocznicowych publikacji o stanie wojennym w „Gazecie Wyborczej”, zabrnęła chyba w ślepy zaułek. Adwersarze okopali się na stanowiskach, postawili szańce i pewnie nic więcej z tego nie wyniknie. Cóż, historia nie jest nauką ścisłą… temat powróci pewnie jeszcze w grudniu.

Sam z pewnym zdziwieniem stwierdziłem, że jakoś nie widzę w tej rzekomej wybiórczości „Gazety” niczego zdrożnego, więcej, powiedziałbym, że takie ujmowanie tematu to rzecz raczej naturalna – nie tylko w przypadku tegoż periodyku. I winę za swój brak przenikliwości miałem już zwalić na osaczającą mnie zewsząd propagandę, jednak w międzyczasie zdarzyła mi się rozmowa z osobą, którą podejrzewać o jakiekolwiek sprzyjanie „Gazecie” byłoby nie sposób. Zaś wniosek był z niej taki, że Michnik Michnikiem, a poczytać o Jaruzelskim i reszcie kompanii zawsze miło, jest to zdecydowanie bardziej interesujące niż opowieści o ofiarach.

Więc postawmy sprawę tak oto: czy szeregowego Kowalskiego bardziej interesować będzie artykuł o tych, co stan wojenny wprowadzali, o tych, którzy w tamtym czasie decydowali, czy też o tych opozycjonistach, których dzieło może i do przecenienia trudne, ale którzy dla przeciętnego Polaka tworzą tylko tło tamtych wydarzeń, o ile w ogóle udało mu się o nich usłyszeć. Bo jeśli ci pierwsi budzą większe zainteresowanie z takich czy innych przyczyn niezależnych, to i zarzuty Ziemkiewicza należałoby przewartościować i nadać im klauzulę najwyżej pójścia po najmniejszej linii oporu, nie zaś celowej manipulacji.

Zacząłem więc po znajomych wypytywać o te sprawy, nie artykułując, rzecz jasna, swoich wątpliwości wprost, lecz starałem się wyciągnąć interesujące mnie kwestie drogą okrężną. Eksperyment nie był do końca kontrolowany i rzetelny metodologicznie, bo nie było po temu warunków, niemniej myślę, że jakichś specjalnych błędów nie popełniłem. Dodam jeszcze, że wszyscy badani to mieszkańcy wschodniej Polski (gdzie mieszkam), elektorat w przeważającej mierze prawicowy, wiejski i małomiasteczkowy. W sumie jedenaście osób.

Pytanie, na które chciałem otrzymać odpowiedź, gdybym je zadał wprost, brzmiałoby: czy bardziej interesują cię koleje życia Jaruzelskiego, Kiszczaka etc., czy też wolałbyś czytać/oglądać coś o tych, którzy z reżimem walczyli, a o których dzisiaj się zapomina. Wyniki były dość symptomatyczne, aczkolwiek dla kogoś, kto ma jakie takie pojęcie o ludzkiej psychice, nie powinny być zaskoczeniem.

Obiegowa prawda głosi, że wolimy słuchać tych melodii, które już znamy. Tyczy to nie tylko melodii – wolimy czytać o tych, których znamy, wolimy oglądać tych, których znamy. Co prawda istnieje zjawisko odrzucenia osób, które kojarzą nam się jednoznacznie negatywnie, jednak zakres jego nie jest zbyt szeroki – potrzebne są silne i zogniskowane emocje, osobiste urazy i uprzedzenia, to wszystko dość łatwo niweluje perspektywa czasowa. Nawet największy wróg przestaje nas drażnić, jeśli nie mamy z nim kontaktu, jeśli nie jest dane nam bez przerwy z nim obcować. A jednocześnie, z drugiej strony, osobę względnie neutralną, np. telewizyjnego prezentera, możemy równie łatwo znienawidzić i odrzucić choćby za typ urody czy sposób wysławiania się nie będący w naszym guście – ta, zdawałoby się, drobnostka jest powodem dostatecznym właśnie przez swą codzienną obecność.

Powyższe nie znaczy bynajmniej, że ludzie, z którymi rozmawiałem, byli nastawieni do twórców stanu wojennego pozytywnie. Dwie osoby wyraziły się o Jaruzelskim w terminach, na jakie Ziemkiewicz pewnie nawet prywatnie sobie nie pozwala. Nie zmienia to jednak faktu, że osoba generała budzi w nich znacznie większe zainteresowanie niż los opozycjonistów. Powodów, które się na to składają, jest pewnie wiele – na czele z tym, że przeszłość, młodość zwłaszcza, o ile tylko nie była naznaczona jakąś traumą, niemal zawsze jawi nam się jako raj utracony i jesteśmy skłonni ją dowartościowywać niezależnie od sytuacji. Generał Jaruzelski jest elementem tej przeszłości: czy dobry, czy zły, dla wielu stanowi punkt odniesienia w perypetiach ich życia. Anonimowi, którzy z komunizmem walczyli, a o których dziś się nie pamięta, nie mają dla naszej samoidentyfikacji większego znaczenia – smutna to prawda, ale tak działa ludzka psychika.

Drugi powód popularności decydentów z tamtych czasów zawiera się w sentencji Daniela Boorstina: Celebrity to osoba znana z tego, że jest znana. Do tego sprowadza się popularność większości tzw. „gwiazd”, które niczego sobą nie reprezentują i tylko medialny lans utrwalił je w masowej świadomości. Tu można wysunąć zarzut ku mediom, że lansują głupotę – zarzut słuszny, aczkolwiek banalny i merytorycznie bezwartościowy. Jednak w naszym przypadku nawet ta słuszność nie jest oczywista: problem w tym, że Jaruzelski wylansował się sam – wprowadzając stan wojenny. Tym sposobem, czy to nam się podoba, czy nie, jego osoba stała się swoistym punktem odniesienia na mapie dziejowych procesów. Taki przywilej tych, co będąc u władzy, podejmują decyzje o historycznym znaczeniu – czy ich bezwzględna wartość okaże się dobra, czy zła, to już nieistotne.

Tym sposobem możemy tłumaczyć popularność „wodzów”, jednak od tego niedaleko do faktu, że w większości wypadków funkcjonariusze szeregowi dawnego reżimu będą medialnie ciekawsi od szeregowych przedstawicieli opozycji. Ci pierwsi bowiem, nawet jeśli nie doświadczani bezpośrednio, istnieli w masowej świadomości w sposób znacznie bardziej wyraźny niż drudzy, a jednocześnie wydają się oni być naturalnym przedłużeniem, naturalną konsekwencją działań politycznych celebrity.

Czym więc zawiniła „Gazeta Wyborcza”, skupiając się w swych publikacjach na przedstawicielach ówczesnej elity i władzy? Na pewno schlebianiem tanim gustom. Zresztą nie jestem nawet pewien, czy to było schlebianie całkiem świadome – redaktorzy podlegają bowiem tym samym prawom, co i czytelnicy, i w wielu przypadkach dobór tematów był zapewne automatyczny i bezrefleksyjny: dajemy to, co się dobrze sprzeda. Utwierdza mnie w takim przekonaniu reakcja „Gazety” na zarzuty Ziemkiewicza. Reakcja impulsywna i nieco chaotyczna, jakby redaktorstwo dopiero się obudziło i zauważyło problem, który wcześniej zdawał się w ogóle nie istnieć.

Ale żeby w ogóle takowe zarzuty stawiać, trzeba by pierwej wykazać, że publikacje „Gazety” odbiegają w tym aspekcie w istotny sposób od publikacji w innych periodykach. Czy na przestrzeni lat po Okrągłym Stole inne pisma preferowały ofiary systemu? Poświęciłem godzinkę, by chociaż z grubsza rozeznać się w sytuacji. Przejrzałem to, co można w Internecie znaleźć za darmo, przejrzałem powierzchownie, jako że to dość nużąca i czasochłonna kopanina. Wyniki są takie oto, że w „Dzienniku” artykułów z okazji rocznicy wprowadzenia stanu wojennego było w sumie kilkadziesiąt, generalnie albo utrzymanych w tonie rozliczeń (gdzie, rzecz jasna, Jaruzelski jest postacią dominującą), albo też były to banalne wywiady w stylu „co robiłem 13 grudnia”. Rzetelnego zajęcia się historią opozycjonistów, historią ofiar reżimu nie znalazłem. We „Wprost” na przestrzeni lat 2001-2008 doszukałem się trzech tekstów o stanie wojennym – wszystkie poświęcone Jaruzelskiemu. W „Polityce”, na przestrzeni tych samych lat, pięć artykułów, głównie w formie historyczno-socjologicznej refleksji z domieszką wspomnień osobistych. Zamiast generała w roli celebrity występują tu „dziejowe konieczności”. Do tego kilka tekstów związanych z rocznicą raczej luźno. Powiadam, przegląd był to pobieżny, ograniczony do numerów wydawanych w okolicach rocznicy, a selekcja przebiegała głównie przez przegląd nagłówków w wynikach wyszukiwania, nie są to więc pewnie wyniki w zupełności miarodajne, ale chyba rzucają światło na problem. Kto ma czas i telefon komórkowy, może jeszcze poszukać w archiwach płatnych „Rzeczpospolitej”, mam niejasne przeczucie, że i tu szczególnego odstępstwa od normy nie będzie.